آنورکسیا (بی‌اشتهایی عصبی) چیست؟ علائم، عوارض، تشخیص و درمان قطعی آن

بی‌اشتهایی عصبی یا آنورکسیا یکی از جدی‌ترین اختلالات تغذیه‌ای است که سلامت جسم و روان را به شدت تهدید می‌کند. افراد مبتلا با ترس شدید از افزایش وزن و تصویری مخدوش از بدن خود، غذا را محدود می‌کنند و این رفتارها می‌تواند سیستم قلبی، مغز و هورمون‌ها را در مدت کوتاهی دچار آسیب کند. تشخیص سریع و مداخله تخصصی با مشاوره روانشناسی نقش حیاتی در پیشگیری از عوارض جدی و بازگشت سلامت دارد.

فهرست مطالب

• آنورکسیا چیست؟
• تفاوت آنورکسیا با کم‌اشتهایی معمول:
• تفاوت آنورکسیا با بولیمیا:
• چه کسانی در معرض خطر هستند؟
• علائم بی‌اشتهایی عصبی
• دلایل و عوامل ایجاد آنورکسیا
• عوارض بی‌اشتهایی عصبی
• تشخیص آنورکسیا
• درمان قطعی آنورکسیا
• پیشگیری و نکات مهم برای خانواده نوجوانان
• چه زمانی آنورکسیا خطرناک است؟
• جمع‌بندی

آنورکسیا چیست؟

بی‌اشتهایی عصبی یک اختلال روان‌شناختی پیچیده است که فرد مبتلا، حتی با وزن بسیار پایین، خود را چاق می‌بیند و تلاش افراطی برای کنترل غذا و وزن دارد. این وضعیت فراتر از کم‌اشتهایی ساده یا رژیم‌های کوتاه‌مدت است و پیامدهای جدی پزشکی، روانی و اجتماعی به همراه دارد.

تفاوت آنورکسیا با کم‌اشتهایی معمول:

در کم‌اشتهایی معمول، فرد به‌صورت موقت و معمولاً در اثر استرس یا بیماری اشتهای خود را از دست می‌دهد و تصویر بدنی طبیعی دارد. در آنورکسیا، اختلال پایدار، افراطی و عودکننده است و بیمار حتی با لاغری شدید هم از افزایش وزن می‌ترسد.

تفاوت آنورکسیا با بولیمیا:

در آنورکسیا، محدودیت شدید غذایی و وزن بسیار پایین دیده می‌شود، در حالی که بولیمیا با پرخوری‌های حمله‌ای و رفتارهای جبرانی (مانند استفراغ یا مصرف ملین) همراه است و وزن غالباً طبیعی است.

چه کسانی در معرض خطر هستند؟

• نوجوانان ۱۲ تا ۲۰ سال
• دختران (شیوع ۳ تا ۵ برابر بیشتر از پسران)
• افراد با ژنتیک مستعد اضطراب یا وسواس
• کسانی که تجربه زورگویی، قلدری یا رژیم‌های سخت داشته‌اند

تحقیقات نشان می‌دهد سیستم پاداش مغز در این افراد بیش‌فعال است، سطوح سروتونین و دوپامین نامتعادل‌اند و ژن‌های مرتبط با اضطراب و کمال‌گرایی فعال‌تر هستند.

علائم بی‌اشتهایی عصبی

۱. علائم رفتاری:

افراد مبتلا وعده‌های غذایی را حذف می‌کنند یا بسیار محدود می‌خورند، ورزش افراطی انجام می‌دهند، غذا را به قطعات کوچک تقسیم می‌کنند و اغلب از خوردن در جمع اجتناب می‌کنند.

۲. علائم جسمی:

کاهش وزن شدید، ضعف، سرگیجه، ریزش مو، خشکی پوست، ضربان قلب پایین، افت فشار خون، اختلال قاعدگی و احساس سرما دائمی از نشانه‌های جسمی بارز هستند.

۳. علائم شناختی و ذهنی:

تصویر بدنی مخدوش، وسواس فکری درباره کالری، کمال‌گرایی افراطی و اختلال تمرکز در این دسته قرار می‌گیرند.

۴. علائم در نوجوانان:

افت تحصیلی، انزوا، تحریک‌پذیری، پوشیدن لباس‌های گشاد برای پنهان کردن بدن و کاهش رشد قدی.

۵. علائم شدید و اورژانسی:

ضربان قلب کمتر از ۴۰، سرگیجه شدید، بی‌آبی بدن، استفراغ مکرر، غش یا نارسایی اندام‌ها که فوراً نیازمند بستری هستند.

درخواست مشاوره از طریق واتساپ

دلایل و عوامل ایجاد آنورکسیا

عوامل روانی: اضطراب، افسردگی، وسواس فکری-عملی و کمال‌گرایی که فرد را به کنترل شدید غذا سوق می‌دهد.
عوامل خانوادگی: خانواده‌های کنترل‌گر، انتقادگری بدنی و فشار برای لاغری می‌توانند شروع و تشدید اختلال را تسریع کنند.
عوامل اجتماعی: شبکه‌های اجتماعی، فرهنگ «بدن ایده‌آل» و فشار شغلی در ورزشکاران و مدلینگ.
عوامل زیستی: ژن‌های مرتبط با اضطراب، اختلال در عملکرد سیستم پاداش و تغییرات سروتونین و دوپامین.
نقش تروما: تجربه قلدری، سوءاستفاده روانی یا عاطفی و تروماهای رشدی می‌تواند شروع اختلال را تسریع کند.

عوارض بی‌اشتهایی عصبی

• قلبی: کاهش ضربان قلب، آریتمی، خطر ایست قلبی
• گوارشی: یبوست شدید، تأخیر در تخلیه معده، رفلاکس
• استخوانی: پوکی استخوان، شکستگی‌های مکرر
• ناباروری و هورمونی: قطع یا اختلال قاعدگی، کاهش استروژن
• مغزی و عصبی: کاهش حجم ماده خاکستری، اختلال حافظه و تمرکز
• پوستی: خشکی، رنگ‌پریدگی، رشد کرک‌های نازک بدن
• روانی: افسردگی، اضطراب، انزوا، افزایش خطر مرگ

بی‌اشتهایی عصبی بالاترین نرخ مرگ‌ومیر را در میان اختلالات روانی دارد.

تشخیص آنورکسیا

تشخیص بر اساس معیارهای DSM-5 است: محدودیت مصرف غذا، ترس شدید از افزایش وزن و تصویر بدنی مخدوش.
مصاحبه روان‌شناختی و ارزیابی تصویر بدن، تست‌های اضطراب و افسردگی و آزمایش‌های پزشکی شامل CBC، الکترولیت‌ها، تست‌های تیروئید، بررسی قلب و تراکم استخوان (DEXA) ضروری است.

BMI تنها ملاک نیست، زیرا در برخی بیماران در فاز «آتایپیکال» آنورکسیا هنوز کاهش وزن شدید دیده نمی‌شود. تشخیص افتراقی با افسردگی، وسواس، اضطراب و اختلالات گوارشی نیز اهمیت دارد.

درمان قطعی آنورکسیا

الف) درمان‌های روان‌شناختی:

• CBT-E: اصلاح باورهای تحریف‌شده درباره بدن، مواجهه با غذاهای ترسناک، کاهش کمال‌گرایی
• خانواده‌درمانی (FT-AN): نقش فعال والدین در بهبود غذا خوردن نوجوانان
• ACT و طرحواره‌درمانی: پذیرش احساسات، انعطاف روانی و اصلاح طرحواره‌های منفی
• مانیتورینگ غذا و Exposure: ثبت روزانه غذا و مواجهه تدریجی با غذاهای ترسناک

ب) درمان دارویی:

SSRI برای اضطراب و افسردگی، بنزودیازپین‌ها برای اضطراب حاد (کوتاه‌مدت). دارو درمان اصلی نیست و فقط همراه روان‌درمانی استفاده می‌شود.

ج) مداخلات پزشکی:

افزایش تدریجی کالری، جلوگیری از Refeeding Syndrome، سرم‌درمانی و کنترل الکترولیت‌ها.

چه زمانی بستری لازم است؟

ضربان قلب کمتر از ۴۰، BMI بسیار پایین، بی‌آبی شدید، خودکشی یا نارسایی اندام‌ها.

د) درمان در خانه و نقش خانواده:

ایجاد محیط حمایتی بدون کنترل افراطی، وعده‌های غذایی منظم، کاهش رژیم‌گیری اطرافیان و حمایت از بیمار.

پیشگیری و نکات مهم برای خانواده نوجوانان

• آموزش تصویر بدنی سالم
• کاهش انتقاد درباره وزن
• محدود کردن محتوای آسیب‌زا در شبکه‌های اجتماعی
• تشویق به خوردن منظم و الگوبرداری سالم غذایی والدین

چه زمانی آنورکسیا خطرناک است؟

• ضربان قلب کمتر از ۴۰
• بی‌آبی شدید یا ضعف شدید
• کاهش وزن سریع
• ناتوانی در ایستادن
• افکار خودکشی

این شرایط فوراً نیازمند مراجعه اورژانسی است.

جمع‌بندی

آنورکسیا یک اختلال روانی ـ زیستی پیچیده و تهدیدکننده سلامت است، اما با تشخیص به‌موقع و درمان تخصصی، کاملاً قابل کنترل و درمان است. ترکیب روان‌درمانی‌های تخصصی، مراقبت پزشکی و حمایت خانواده مسیر اصلی بهبود را تشکیل می‌دهد. مشاهده هرگونه نشانه در خود یا اطرافیان، مشاوره آنلاین با روان‌شناس متخصص را به گام اول و حیاتی برای شروع درمان تبدیل می‌کند