مکانیسم ماشه برجام چیست و نحوه فعالسازی آن: بررسی حقوقی و دیپلماتیک کامل (1404/2025)

مکانیسم ماشه، یا به عبارت حقوقی‌تر "اسنپ‌بک" (Snapback)، یکی از پیچیده‌ترین سازوکارهای حقوقی در توافق هسته‌ای ایران (برجام) است که می‌تواند تحریم‌های بین‌المللی را به سرعت بازگرداند. این مکانیسم در بندهای 36 و 37 برجام و قطعنامه 2231 شورای امنیت سازمان ملل متحد گنجانده شده و هدف آن تضمین اجرای تعهدات طرفین است. در سال 1404 (2025 میلادی)، با توجه به تنش‌های دیپلماتیک و ادعاهای نقض برجام از سوی ایران، فعالسازی مکانیسم ماشه توسط کشورهای اروپایی (بریتانیا، فرانسه و آلمان) به شدت مورد بحث است. این مکانیسم نه تنها تحریم‌های شورای امنیت را بازمی‌گرداند، بلکه می‌تواند اقتصاد ایران را تحت تأثیر قرار دهد. در این مقاله، با زبانی حقوقی اما قابل فهم، به بررسی کامل مکانیسم ماشه می‌پردازیم: از تعریف و ریشه‌های آن گرفته تا مراحل فعالسازی، چالش‌های حقوقی، سناریوهای احتمالی و تأثیرات بر ایران. اگر به دنبال درک دقیق این سازوکار هستید، این راهنما همه جنبه‌ها را پوشش می‌دهد. برای مشاوره حقوقی بین‌المللی، با کارشناسان مشاورتل تماس بگیرید  ما در تحلیل توافقات دیپلماتیک همراه شما هستیم.

فهرست مطالب

• مکانیسم ماشه برجام چیست؟
• ریشه و هدف مکانیسم ماشه
• نحوه فعالسازی مکانیسم ماشه: مراحل گام‌به‌گام
• چالش‌های حقوقی و سیاسی فعالسازی مکانیسم ماشه
• تأثیرات فعالسازی مکانیسم ماشه بر ایران
• نحوه اعتراض ایران به فعالسازی مکانیسم ماشه
• کلام آخر

مکانیسم ماشه برجام چیست؟

مکانیسم ماشه سازوکاری حقوقی است که به اعضای برجام (ایران، آمریکا، بریتانیا، فرانسه، آلمان، چین و روسیه) اجازه می‌دهد در صورت ادعای "نقض اساسی" تعهدات برجام توسط یکی از طرف‌ها، تحریم‌های شورای امنیت سازمان ملل را که پیش از برجام لغو شده بودند، به طور خودکار بازگردانند. این مکانیسم در قطعنامه 2231 شورای امنیت (مصوب 2015) به عنوان تضمینی برای اجرای برجام گنجانده شده و "ماشه" نامیده می‌شود، زیرا با یک اقدام ساده (مانند طرح شکایت)، تحریم‌ها "شلیک" می‌شوند و بدون نیاز به رأی‌گیری جدید، اعمال می‌گردند.

درخواست مشاوره از طریق واتساپ

ریشه و هدف مکانیسم ماشه

• ریشه: پیشنهاد سرگئی لاوروف، وزیر خارجه روسیه، در مذاکرات برجام (2015) برای ایجاد تعادل بین تعهدات ایران و طرف‌های غربی.
• هدف: جلوگیری از نقض برجام بدون نیاز به اجماع شورای امنیت. اگر یکی از اعضا (مثل آمریکا یا اروپا) ادعا کند ایران تعهدات هسته‌ای را نقض کرده، تحریم‌ها بازمی‌گردد.
• محدودیت زمانی: اعتبار قطعنامه 2231 تا اکتبر 2025 (مهر 1404) است. پس از آن، بدون تمدید، مکانیسم ماشه منقضی می‌شود.

در سال 1404، با ادعاهای اروپا مبنی بر نقض برجام توسط ایران (مانند غنی‌سازی بالای 60%)، فعالسازی ماشه به عنوان ابزاری دیپلماتیک برای فشار بر تهران مطرح شده است. این مکانیسم بدون وتو (حتی از سوی چین یا روسیه) عمل می‌کند، زیرا بر اساس قطعنامه 2231، تحریم‌ها "خودکار" بازمی‌گردند.

نحوه فعالسازی مکانیسم ماشه: مراحل گام‌به‌گام

فعالسازی مکانیسم ماشه فرآیندی ساختاریافته است که در قطعنامه 2231 توصیف شده و شامل مراحل زیر می‌باشد:

گام 1: طرح شکایت در کمیسیون مشترک برجام

• هر عضو برجام (مثل آلمان، فرانسه یا بریتانیا) که ادعای نقض تعهدات (مانند افزایش غنی‌سازی یا عدم دسترسی آژانس به سایت‌ها) دارد، موضوع را به کمیسیون مشترک (شامل همه اعضا) ارجاع می‌دهد.
• کمیسیون 15 روز مهلت دارد تا اختلاف را حل کند. اگر حل نشود، به شورای امنیت ارجاع می‌شود.

گام 2: ارجاع به شورای امنیت سازمان ملل

• شورای امنیت 30 روز مهلت دارد تا قطعنامه‌ای برای "ادامه تعلیق تحریم‌ها" تصویب کند.
• اگر قطعنامه تصویب نشود (به دلیل وتو یا عدم اجماع)، تحریم‌ها خودکار بازمی‌گردند. این "ماشه" است – بدون رأی‌گیری جدید، تمام قطعنامه‌های پیش از برجام (مانند 1696، 1737، 1747، 1803، 1835 و 1929) احیا می‌شوند.

گام 3: بازگرداندن تحریم‌ها

• تحریم‌های هسته‌ای، مالی، تجاری و تسلیحاتی شورای امنیت علیه ایران بازمی‌گردد.
• اتحادیه اروپا نیز تحریم‌های داخلی خود را (مانند ممنوعیت سرمایه‌گذاری در نفت) فعال می‌کند.
• زمان فعالسازی: از لحظه پایان 30 روز، تحریم‌ها "فوری" اعمال می‌شود.

مثال: در ژوئن 2020، آمریکا (پس از خروج از برجام) مکانیسم ماشه را فعال کرد، اما شورای امنیت آن را رد کرد. در 1404، اروپا (E3) ماشه را فعال کرده و مهلت 30 روزه در حال اتمام است.

درخواست مشاوره از طریق واتساپ

چالش‌های حقوقی و سیاسی فعالسازی مکانیسم ماشه

فعالسازی ماشه چالش‌های زیادی دارد:

• حقوق بین‌الملل: آمریکا پس از خروج از برجام (2018)، صلاحیت فعالسازی را از دست داده (رأی دیوان بین‌المللی دادگستری 2021). اروپا ادعا می‌کند صلاحیت دارد، اما ایران آن را "غیرقانونی" می‌داند.
• موانع سیاسی: چین و روسیه قطعنامه تمدید قطعنامه 2231 را پیشنهاد کرده‌اند (تا آوریل 2026) تا ماشه را متوقف کنند.
• چالش‌های ایران: فعالسازی ماشه می‌تواند اقتصاد ایران را تحت فشار قرار دهد (بازگشت تحریم‌های نفتی، بانکی و تسلیحاتی).
• سناریوها:
• فعالسازی کامل: تحریم‌ها برمی‌گردند و برجام عملاً مرده می‌شود.
• تمدید قطعنامه: ماشه به تعویق می‌افتد (سناریوی محتمل با حمایت چین و روسیه).
• مذاکره جدید: اروپا و ایران بر سر غنی‌سازی توافق کنند.

در 1404، اروپا (E3) ماشه را فعال کرده، اما روسیه و چین پیش‌نویس تمدید ارائه داده‌اند. ایران این اقدام را "غیرقانونی" محکوم کرده و ممکن است از NPT خارج شود.

تأثیرات فعالسازی مکانیسم ماشه بر ایران

فعالسازی ماشه تحریم‌های پیش از برجام را بازمی‌گرداند:

• تحریم‌های مالی: ممنوعیت انتقال پول از سوئیفت، مسدودسازی دارایی‌های بانک مرکزی.
• تحریم‌های نفتی: کاهش صادرات نفت به صفر، ممنوعیت سرمایه‌گذاری خارجی.
• تحریم‌های تسلیحاتی: ممنوعیت فروش سلاح به ایران (تا 2023، اما تمدید ممکن است).
• تأثیر اقتصادی: تورم، کاهش ارزش ریال و محدودیت دسترسی به فناوری (مانند تجهیزات پزشکی).
• تأثیر دیپلماتیک: انزوای بیشتر ایران و فشار بر مذاکرات.

در سناریوی 1404، فعالسازی توسط اروپا می‌تواند به مذاکرات جدید منجر شود، اما بدون توافق، اقتصاد ایران تحت فشار شدید قرار می‌گیرد.

نحوه اعتراض ایران به فعالسازی مکانیسم ماشه

ایران می‌تواند:

• در شورای امنیت: با حمایت چین و روسیه، وتو کند.
• در دیوان بین‌المللی دادگستری: شکایت از اروپا (مانند پرونده 2021 علیه آلمان).
• اقدام متقابل: خروج از NPT یا افزایش غنی‌سازی.

در 1404، ایران تهدید به خروج از NPT کرده، اما دیپلماسی ادامه دارد.

درخواست مشاوره از طریق واتساپ

کلام آخر

مکانیسم ماشه سازوکاری حقوقی در برجام برای بازگرداندن تحریم‌ها در صورت نقض تعهدات است. فعالسازی آن شامل شکایت در کمیسیون مشترک، ارجاع به شورای امنیت و 30 روز مهلت است. در 1404، اروپا ماشه را فعال کرده، اما تمدید قطعنامه 2231 ممکن است آن را متوقف کند. این مکانیسم چالش‌های حقوقی و اقتصادی برای ایران دارد، اما فرصتی برای مذاکره است. برای تحلیل حقوقی، مشاورتل با کارشناسان حقوق بین‌الملل همراه شماست  تماس بگیرید.