طرحواره درمانی کودک: راهی به سوی سلامت روان

طرحواره‌درمانی رویکردی نوین و مؤثر در روان‌درمانی است که ابتدا برای بزرگسالان طراحی شد، اما به‌تدریج کاربرد آن برای کودکان و نوجوانان نیز مورد توجه قرار گرفت. این روش بر شناسایی و اصلاح الگوهای فکری و احساسی که ریشه در تجربیات اولیه زندگی دارند، متمرکز است. طرحواره‌ها اغلب ریشه در تعاملات اولیه کودکان با والدینشان و شرایط زندگی آنها دارند و می‌توانند رفتار، روابط و سلامت روان آن‌ها را در آینده مشخص کنند. طرحواره درمانی کودک با حضور در جلسات مشاوره روانشناسی و با هدف پیشگیری از مشکلات روان‌شناختی در بزرگسالی صورت می‌گیرد.  

فهرست مطالب

• روش‌های شناسایی طرحواره‌های اولیه در کودکان
• نقش بازی درمانی در طرحواره درمانی کودکان
•  تکنیک‌های خاص طرحواره درمانی متناسب با سن کودک
• همکاری با والدین در فرآیند طرحواره درمانی کودک
• استفاده از هنر و نقاشی در طرحواره درمانی کودکان
• مدیریت هیجانات کودک با رویکرد طرحواره درمانی
• پیشگیری از شکل‌گیری طرحواره‌های ناسازگار در کودکی
• نقش محیط مدرسه در طرحواره درمانی کودک
• کار با ترس‌ها و اضطراب‌های کودکان در طرحواره درمانی
• ارزیابی پیشرفت و اثربخشی طرحواره درمانی در کودکان
• سخن پایانی

روش‌های شناسایی طرحواره‌های اولیه در کودکان

لازمه‌ی طرحواره درمانی کودک، شناسایی طرحواره‌های اولیه در او است. منظور از طرحواره‌های اولیه همان الگوهای عمیق فکری، احساسی و رفتاری که در اوایل زندگی شکل می‌گیرند، هستند. این الگوها می‌توانند بر رشد روانی و اجتماعی کودکان اثر بگذارند. اگرچه شناسایی این طرحواره‌ها در کودکان به دلیل محدودیت‌های زبانی، شناختی و عاطفی دشوار است، اما با روش‌های زیر امکانپذیر شده است.

• شناسایی رفتار و الگوهای تکرارشونده
• گفت‌وگو و مصاحبه با کودک
• استفاده از بازی‌درمانی
• نقاشی و فعالیت‌های خلاقانه
• پرسشنامه‌های مخصوص والدین و معلمان
• بررسی تاریخچه خانوادگی و محیط زندگی
• تحلیل واکنش‌های عاطفی در موقعیت‌های خاص
• استفاده از داستان‌گویی و قصه‌درمانی

درخواست مشاوره از طریق واتساپ

نقش بازی درمانی در طرحواره درمانی کودکان

بازی‌درمانی یکی از ابزارهای کلیدی و قدرتمند در طرحواره درمانی کودک است، زیرا می‌تواند مانند پلی برای کشف دنیای درونی کودک عمل کند. این روش نقش مهمی در شناسایی، پردازش و اصلاح طرحواره‌های اولیه ناسازگار ایفا می‌کند. شیوه عملکرد این روش به شرح زیر است:   

• شناسایی طرحواره‌های اولیه از طریق مشاهده الگوهای رفتاری و انتخاب‌های کودک در بازی
• ابراز احساسات سرکوب‌شده مانند ترس، شرم یا خشم در فضای بازی
• ایجاد رابطه‌ای امن بین درمانگر و کودک
• بازسازی تجربیات و اصلاح طرحواره‌ها
• تقویت مهارت‌های مقابله‌ای برای مقابله با احساسات ناشی از طرحواره‌ها
• فراهم کردن بستری برای تجربه نیازهای اساسی مانند امنیت، پذیرش یا خودمختاری

 تکنیک‌های خاص طرحواره درمانی متناسب با سن کودک

طرحواره درمانی کودک باید مطابق با سطح رشد شناختی، عاطفی و زبانی او طراحی شود. در ادامه به تکنیک‌های متداول طرحواره‌درمانی برای گروه‌های سنی مختلف اشاره می‌شود.

• کودکان بین 2 تا 5 سال: بازی با عروسک‌ها یا حیوانات نمایشی، نقاشی ساده، بازی‌های حسی مانند بازی با خمیر یا شن و استفاده از داستان‌های کوتاه و هدفمند
• کودکان بین 6 تا 9 سال: بازی‌های نقش‌آفرینی، کارت‌های احساسات، جعبه شگفت‌انگیز و داستان‌گویی تعاملی
• کودکان بین10 تا 12 سال: صندلی خالی، نقشه ذهنی احساسات، بازی‌های تیمی هدایت‌شده و نوشتن نامه خیالی
• اوایل نوجوانی بین 13 تا 15 سال: گفت‌وگوی شناختی ساده، تصویرسازی هدایت‌شده، دفترچه طرحواره برای یادداشت تجربیات روزانه و احساسات و همچنین تمرین بازسازی شناختی

همکاری با والدین در فرآیند طرحواره درمانی کودک

همکاری با والدین در روند طرحواره درمانی کودک تضمین کننده موفقیت درمان است. والدین به‌عنوان مهمترین و نزدیک‌ترین افراد به کودک می‌توانند به طور موثری به شناسایی ریشه‌های طرحواره‌ها کمک کنند. همچنین آنها با ایجاد محیطی مناسب، شرایطی برای تغییر و اصلاح الگوهای ناکارآمد ایجاد می‌کنند. در واقع از طریق آموزش و  مشارکت فعال، والدین می‌توانند به بهترین شریک برای تمرین‌های خانگی کودکشان تبدیل شوند. این همکاری علاوه بر بهبود سلامت روان کودک، منجر به تعادل و هماهنگی بیشتر در کل سیستم خانواده می‌شود.

درخواست مشاوره از طریق واتساپ

استفاده از هنر و نقاشی در طرحواره درمانی کودکان

هنر و نقاشی به‌عنوان ابزارهایی قدرتمند در طرحواره درمانی کودک شناخته می‌شوند، زیرا شرایطی برای بیان احساسات، افکار و تجربیات درونی او فراهم می‌کنند. در واقع، هنر و نقاشی سبب شناسایی طرحواره‌های اولیه و همچنین پردازش و اصلاح آن‌ها می‌شوند. این تکنیک از طریق دسترسی پیدا کردن به ناخودآگاه کودک، ایجاد فضای امن و تقویت خودبیانگری می‌تواند با دستاوردهای زیر همراه باشد. 

• شناسایی طرحواره‌های اولیه
• ابراز و پردازش احساسات
• بازسازی تجربیات و اصلاح طرحواره‌ها
• ایجاد خودآگاهی
• تقویت خلاقیت و انعطاف‌پذیری

مدیریت هیجانات کودک با رویکرد طرحواره درمانی

با توجه به اینکه طرحواره‌های اولیه اغلب با واکنش‌های هیجانی و شدید همراه هستند، مدیریت هیجانات یکی از مهمترین اهداف طرحواره درمانی کودک است. طرحواره‌درمانی با شناسایی ریشه این هیجانات و کمک به پردازش و تنظیم آن‌ها، موجب بهبود سلامت عاطفی می‌شود. در ادامه، چگونگی مدیریت هیجانات کودک با این رویکرد مورد بررسی قرار می‌گیرد.  

• شناسایی هیجانات و طرحواره‌های مرتبط از طریق بازی‌درمانی، نقاشی، گفت‌وگو و ...
• ایجاد آگاهی عاطفی از طریق نام‌گذاری احساسات، کارت‌های احساسات و داستان‌گویی
• پردازش هیجانات از طریق هنر، بازی تخلیه هیجان و تصویرسازی هدایت‌شده
• آموزش مهارت‌های تنظیم هیجان با روش تنفس عمیق، توقف فکر کردن و بازی‌های نقش‌آفرینی
• بازسازی شناختی و تغییر الگوها از طریق به چالش کشیدن باورها، نقاشی مثبت و تقویت خودگویی مثبت

درخواست مشاوره از طریق واتساپ

پیشگیری از شکل‌گیری طرحواره‌های ناسازگار در کودکی

• ایجاد دلبستگی امن
• تشویق به خودمختاری و شایستگی
• ایجاد فضایی برای ابراز هیجانات
• تنظیم حد و مرزهای متعادل
• حفظ محیط امن و حمایت‌گر
• تقویت عزت‌نفس و خودپنداره مثبت

 نقش محیط مدرسه در طرحواره درمانی کودک

در روند طرحواره درمانی کودک نباید از اهمیت محیط مدرسه به‌عنوان یکی از مهم‌ترین فضاهای اجتماعی و آموزشی غافل شد. محیط مدرسه می‌تواند موجب شکل‌گیری طرحواره‌های زیر شود:

• طرحواره شکست با ایجاد حس ناکافی بودن از طریق انتقاد شدید از عملکرد ضعیف
• طرحواره انزوای اجتماعی به دلیل طرد شدن توسط همکلاسی‌ها یا ناتوانی در دوست‌یابی
• طرحواره نقص و شرم در اثر تحقیر شدن توسط معلم یا همسالان
• طرحواره بی‌اعتمادی و بدرفتاری به دلیل تجربه قلدری یا تنبیه ناعادلانه
• طرحواره استانداردهای بالا یا کمال‌گرایی در اثر انتظارات غیرواقع‌بینانه از سوی معلمان یا والدین

از طرف دیگر مدرسه می‌تواند به روش‌های زیر در فرآیند طرحواره‌درمانی مشارکت داشته باشد: 

• شناسایی طرحواره‌های ناسازگار
• ایجاد محیطی امن
• تقویت مهارت‌های اجتماعی و عاطفی
• حمایت از اهداف درمانی
• مدل‌سازی رفتار سالم

کار با ترس‌ها و اضطراب‌های کودکان در طرحواره درمانی

ترس‌ و اضطراب‌ از دیگر مباحث مهم طرحواره درمانی کودک است که ریشه در تجربیات اولیه زندگی مانند عدم تأمین نیازهای اولیه یا مواجهه با موقعیت‌های تهدیدآمیز دارد. در طرحواره‌درمانی، ریشه‌های این هیجانات شناسایی، پردازش و درمان می‌شوند. در این صورت کودک می‌تواند با استفاده از ابزارهای متناسب با سنش، مهارت‌های مقابله‌ای سالم‌ را جایگزین الگوهای ناکارآمد خود کند. این امر مانع از تثبیت طرحواره‌های ناسازگار در آینده نیز می‌شود.

درخواست مشاوره از طریق واتساپ

ارزیابی پیشرفت و اثربخشی طرحواره درمانی در کودکان

معیارهای ارزیابی پیشرفت و اثربخشی طرحواره درمانی کودک عبارتند از :

• کاهش شدت طرحواره‌ها
• تنظیم هیجانات
• بهبود رفتارها مشکل‌ساز
• تقویت مهارت‌های اجتماعی کودک
• افزایش خودآگاهی و عزت‌نفس
• تأثیر تعاملات کودک با والدین یا خواهر و برادرهایش

سخن پایانی

در این مقاله طرحواره درمانی کودک و شیوه اثرگذاری آن به صورت جامع مورد بررسی قرار گرفت. بدون شک این شیوه ‌درمان با استفاده از تکنیک‌های کارآمدش می‌تواند به طور موثر مشکلات کودکان را ریشه‌یابی و درمان کند. با این وجود لازمه‌ی دستیابی به این مهم، حضور مستمر در جلسات رواندرمانی است. با توجه به محدودیت‌های زمانی و عدم دسترسی به روانشناسان قابل اعتماد و با تجربه، مشاورتل اقدام به ارائه خدمات خود به صورت غیرحضوری کرده است. در این صورت بدون نیاز به مراجعه حضوری می‌توانید طرحواره‌های کودکان خود را ریشه‌یابی و درمان کنید.