پرداخت دیه در دفاع مشروع

در این مقاله به بررسی پرداخت دیه در دفاع مشروع و فرد در چه صورتی ملزم به پرداخت دیه می شود؟ و شک در احراز شرایط دفاع مشروع و معافیت از پرداخت دیه در دفاع مشروع و ... می پردازیم پر در ادامه مقاله با مشاور تل همراه باشید.

فهرست مطالب

• آیا طبق رأی وحدت رویه جدید، پرداخت دیه در دفاع مشروع کاملاً منتفی است؟
• در چه صورتی علی‌رغم دفاع مشروع، فرد ملزم به پرداخت دیه می‌شود؟
• در صورت شک در احراز شرایط دفاع مشروع، تکلیف پرداخت دیه چیست؟
• آیا برای معافیت از پرداخت دیه در دفاع مشروع، رضایت اولیای دم یا مجنی‌علیه لازم است؟
• آیا دیه پرداخت شده در دفاع مشروع قابل استرداد است؟

آیا طبق رأی وحدت رویه جدید، پرداخت دیه در دفاع مشروع کاملاً منتفی است؟

بله، مطابق رأی وحدت رویه شماره 794 مورخ 1399/02/23 هیأت عمومی دیوان عالی کشور، در صورت احراز کامل شرایط دفاع مشروع مذکور در ماده 156 قانون مجازات اسلامی، فرد مدافع از پرداخت دیه نیز معاف است. این رأی به صراحت بیان می‌کند: "هرگاه شرایط دفاع مشروع مذکور در ماده 156 قانون صدرالذکر که منطبق بر مبانی فقهی است، احراز گردد، قتل ارتکابی نه تنها فاقد وصف مجرمانه است، بلکه مرتکب از قصاص، دیه و تعزیر معاف می‌باشد." این رأی به اختلافات قبلی در محاکم قضایی پایان داده و مشخص کرده که مدافع در صورت احراز کامل شرایط دفاع مشروع، نه تنها از قصاص و مجازات تعزیری، بلکه از پرداخت دیه نیز معاف است. البته این معافیت مشروط به احراز کامل تمام شرایط مندرج در ماده 156 قانون مجازات اسلامی است و در صورت عدم احراز برخی شرایط یا تجاوز از حدود دفاع، ممکن است مسئولیت پرداخت دیه همچنان باقی باشد.

درخواست مشاوره از طریق واتساپ

در چه صورتی علی‌رغم دفاع مشروع، فرد ملزم به پرداخت دیه می‌شود؟

در برخی موارد، حتی با وجود استناد به دفاع مشروع، فرد ممکن است ملزم به پرداخت دیه شود:

1. تجاوز از حدود دفاع مشروع: اگر مدافع از حدود ضرورت دفاع تجاوز کند، به میزان تجاوز از حد، ضامن دیه خواهد بود. مثلاً اگر دفع خطر با اقدامات خفیف‌تر ممکن بوده، اما مدافع اقدام شدیدتری انجام داده، به میزان تجاوز از حد، مسئول پرداخت دیه است.
2. عدم احراز برخی شرایط دفاع مشروع: اگر تمام شرایط دفاع مشروع احراز نشود، مانند اینکه تناسب بین دفاع و تجاوز رعایت نشده باشد یا امکان توسل به قوای دولتی بدون فوت وقت وجود داشته، فرد ممکن است از قصاص معاف، اما ملزم به پرداخت دیه باشد.
3. اشتباه در تشخیص موقعیت دفاع مشروع: اگر فرد به اشتباه تصور کند که در معرض خطر قرار دارد و اقدام به دفاع کند، ممکن است از قصاص معاف، اما مسئول پرداخت دیه باشد، مگر اینکه اشتباه او موجه و معقول باشد و به اصطلاح «اشتباه در مقام دفاع» محرز شود.
4. آسیب رساندن به ثالث در جریان دفاع مشروع: اگر فرد در جریان دفاع مشروع، ناخواسته به شخص ثالث بی‌گناهی آسیب برساند، ممکن است نسبت به آن شخص، مسئول پرداخت دیه باشد.

در صورت شک در احراز شرایط دفاع مشروع، تکلیف پرداخت دیه چیست؟

در صورت شک در احراز شرایط دفاع مشروع، اصل بر عدم تحقق دفاع مشروع است و فرد متهم باید مسئولیت اعمال خود را بپذیرد. البته در امور کیفری، اصل برائت حاکم است و دادستان باید جرم را ثابت کند، اما در مورد دفاع مشروع، چون یک دفاع ایجابی است، بار اثبات آن تا حدودی بر عهده متهم است.

طبق رویه قضایی، در صورت شک در احراز شرایط دفاع مشروع، عموماً دادگاه‌ها متهم را از جهت قصاص تبرئه می‌کنند (به دلیل وجود شبهه در قصد مجرمانه)، اما حکم به پرداخت دیه صادر می‌کنند. البته این موضوع بستگی به نوع شک و ادله موجود در پرونده دارد.

در مواردی که شک در شرایط دفاع مشروع وجود دارد، نظر کارشناسان پزشکی قانونی، نظر کارشناسان اسلحه (در صورت استفاده از سلاح)، شهادت شهود و قرائن و امارات موجود در پرونده، می‌تواند به قاضی در تصمیم‌گیری کمک کند. توصیه می‌شود در چنین مواردی، حتماً از وکیل متخصص کمک گرفته شود تا بتواند با ارائه ادله و استدلال‌های حقوقی مناسب، شرایط دفاع مشروع را اثبات کند.

آیا برای معافیت از پرداخت دیه در دفاع مشروع، رضایت اولیای دم یا مجنی‌علیه لازم است؟

خیر، برای معافیت از پرداخت دیه در دفاع مشروع، رضایت اولیای دم یا مجنی‌علیه شرط نیست. در صورت احراز کامل شرایط دفاع مشروع، فرد به حکم قانون و مطابق رأی وحدت رویه شماره 794 دیوان عالی کشور، از پرداخت دیه معاف است، حتی اگر اولیای دم یا مجنی‌علیه رضایت نداشته باشند.

دفاع مشروع یکی از علل موجهه جرم است که در صورت احراز شرایط آن، عمل ارتکابی اساساً فاقد وصف مجرمانه تلقی می‌شود. به عبارت دیگر، قانون‌گذار این حق را به افراد داده که در شرایط خاص، برای دفاع از خود یا دیگری در برابر تجاوز، اقدامات دفاعی انجام دهند و این اقدامات، حتی اگر منجر به آسیب یا قتل مهاجم شود، جرم محسوب نمی‌شود.

البته در عمل، گاهی برای جلوگیری از طولانی شدن روند قضایی یا کاهش تنش‌های اجتماعی، مدافع ممکن است تمایل به مصالحه با اولیای دم یا مجنی‌علیه داشته باشد. در چنین مواردی، مصالحه امری اختیاری است و الزام قانونی برای آن وجود ندارد.

درخواست مشاوره از طریق واتساپ

آیا دیه پرداخت شده در دفاع مشروع قابل استرداد است؟

اگر پس از پرداخت دیه، شرایط دفاع مشروع احراز شود، دیه پرداخت شده قابل استرداد است. در چنین مواردی، فرد می‌تواند با استناد به رأی وحدت رویه شماره 794 و از طریق طرح دعوای استرداد وجه، دیه پرداخت شده را مطالبه کند.

در موارد زیر، امکان استرداد دیه پرداخت شده وجود دارد:

1. اثبات دفاع مشروع پس از صدور حکم: اگر پس از صدور حکم به پرداخت دیه و اجرای آن، ادله جدیدی به دست آید که نشان‌دهنده دفاع مشروع باشد، می‌توان از طریق اعاده دادرسی، خواستار نقض حکم قبلی و استرداد دیه پرداخت شده شد.
2. پرداخت دیه بر اثر اشتباه قاضی: اگر قاضی علی‌رغم وجود ادله کافی مبنی بر دفاع مشروع، حکم به پرداخت دیه داده باشد و این حکم اجرا شده باشد، می‌توان از طریق طرح دعوای اعاده دادرسی یا جبران خسارت ناشی از اشتباه قاضی، دیه پرداخت شده را مطالبه کرد.
3. پرداخت دیه بر اساس توافق یا مصالحه: اگر فرد قبل از اثبات دفاع مشروع، بر اساس توافق یا مصالحه با اولیای دم یا مجنی‌علیه، دیه را پرداخت کرده باشد و سپس دفاع مشروع اثبات شود، امکان استرداد دیه وجود دارد، مگر اینکه در توافق یا مصالحه‌نامه، صراحتاً از حق استرداد صرف نظر کرده باشد.

توصیه می‌شود برای استرداد دیه پرداخت شده، حتماً از وکیل متخصص کمک گرفته شود تا با استناد به مقررات قانونی و رویه قضایی، امکان استرداد وجه را بررسی کند.